Het Integraal waterproject Groot Schijn

 

Het Integraal waterproject Groot Schijn

Het Integraal waterproject Groot Schijn moet de hefboom vormen om via een interbestuurlijke samenwerking het afstroomgebied van het Groot Schijn valleibreed (verticaal en horizontaal) op te waarderen en de beekvallei terug de ruimte te geven die ze van nature nodig heeft.
Volgende doelstellingen staan hierbij voorop voor de periode 2022 - 2027:

Doelstelling 1: Streven voor het afstroomgebied Groot Schijn naar een goede ecologische toestand na 2027. Hiervoor zetten we in op:

- Verbeteren van de waterkwaliteit door aanpak van de saneringsinfrastructuur (overstorten, verdere uitbouw gemeentelijk en bovengemeentelijk stelsel, optimalisaties en aanpak van calamiteiten).

- De verbetering van de structuurkwaliteit van de waterloop door (her)meandering, holle oevers, plas – dras, pool-riffle (stroomkuilen) en verruwing van de waterloop.

Doelstelling 2: Uitbouwen van het afstroomgebied Groot Schijn als klimaatcorridor. Hiervoor zetten we in op:

- Creëren van ruimte voor water aan de hand van de drietrapsstrategie vasthoudenbergen-afvoeren en afkoppeling en infiltratie in het brongebied.

- Creëren van een koele leefomgeving in het meer stedelijk gebied door het versterken van de vallei.

Doelstelling 3: Versterken van het afstroomgebied Groot Schijn als ecologische – landschappelijke corridor. Hiervoor zetten we in op:

- Soortbescherming

- Habitatherstel in de waterloop en vallei

- Ontsnippering

- Landschapsherstel

Doelstelling 4: Groot Schijn als gemeenschappelijke hefboom voor partners en inwoners. Hiervoor zetten we in op:

- Een partnernetwerk waar iedereen zijn steentje bijdraagt

- Draagvlak en beleving

- Een sterke communicatie binnen het partnernetwerk en naar de inwoner

 Situering

Het Groot Schijn ontspringt in Westmalle, stroomt vervolgens door de Voorkempen en wordt aan de Schijnpoort in Deurne overgepompt in het Albertkanaal.
Het Schijnbekken wordt doorsneden door het Albertkanaal, het kanaal Dessel-Schoten en de Antitankgracht.
Het Groot Schijn vormt een belangrijke schakel binnen het Natura 2000 gebied ‘de Bossen en heiden ten oosten van Antwerpen'.
Daarbij verbindt de waterloop heel wat natuur- en bosgebieden en kasteeldomeinen met belangrijke natuurwaarden.
Denk maar aan het Zoerselbos, Fort van Oelegem, Vrieselhof, Bleykhof, Pont te Schilde, Schildehof, park van Wijnegem, Beemdkant in Wommelgem, forten van Borsbeek en Wommelgem,…
Voor GroenRand is de verbinding Vrieselhof/Fort van Oelegem richting Zoerselbos belangrijk om daarna een verbinding te maken met het project rond het Vliegveld van Malle.

                                                                                       Het vliegveld van Malle vanuit de lucht gezien. © RV

Op basis van historisch kaartmateriaal, archeologisch en landschappelijk onderzoek en vanuit draagvlak wordt gewerkt aan een kwaliteitsvol beekdallandschap.
In samenwerking met landbouwers, gemeenten, verenigingen, … wordt ingezet op aanleg en (achterstallig) onderhoud van kleine landschapselementen (houtkanten, heggen bomenrijen, bosjes, …).
Er gaat ook aandacht naar het behoud en optimaliseren van (natte) permanent historische graslanden.
Kansen voor beheerovereenkomsten, niet productieve investeringen en ecoregelingen worden ingezet in samenwerking met landbouwers.

Fauna en flora maken gebruik van de corridorfunctie van het Groot Schijn om te migreren tussen verschillende natuur- en bosgebieden.
In de waterloop zijn Europees beschermde soorten als rivierdonderpad en modderkruiper van belang.

                                                                                                                   © ​Yves Adams 

Eén van de belangrijke doelsoorten voor de Schijnvallei is de otter.
Het leefgebied van de otter kan tot 20 km² beslaan.
Veilige verbindingen tussen de verschillende leefgebieden en de kwaliteit van het water vormen de basis voor het herstel van het otterleefgebied.
De bescherming van de otter komt daardoor ook heel wat andere waterdieren en - planten ten goede.
In het gehele valleisysteem maken soorten als heikikker, poelkikker, kamsalamander, heivlinder, bruine Eikepage, vleermuizen en bever gebruik van het groenblauw netwerk.

                                                                                                                 ©Ben Hellebaut


Met het integraal project willen we het Groot Schijn opnieuw inschakelen als een aaneengesloten faunaverbinding.
Dit kan door verschillende maatregelen zoals het aanleggen van faunapassages naast de waterloop op plaatsen waar ze onder wegen gaat, het omvormen van duikers tot ecoduikers, het verbreden van oeverstroken, enzovoort.
De focus zal hierbij in hoofdzaak liggen op de hoofdwaterloop Groot Schijn van bron tot monding en in mindere mate op de zijwaterlopen.

Uitdagingen

De slechte waterkwaliteit van de benedenloop heeft onder andere te maken met een belangrijke achterstand in de uitbouw van de saneringsinfrastructuur op een aantal zijlopen zoals de Grote Merriebeek, Keerbeek en Rollebeek.
Ook worden regelmatig calamiteiten vastgesteld op bedrijventerreinen.
In referentiejaar 2018 was de globale beoordeling van de ecologische toestand slecht.
De biologische elementen fytobenthos, macrofyten, macro-invertebraten in het Groot Schijn scoorden matig en de parameter vis scoorde slecht.
Wat betreft de algemene fysisch-chemische elementen scoorden fosfor, geleidbaarheid en zuurstof matig.
Stikstof scoorde goed en pH zeer goed.

Op vlak van wateroverlast en droogte staat het afstroomgebied van Groot Schijn voor een aantal belangrijke uitdagingen.
Groot Schijn, Zwanebeek/Wezelsebeek en alle zijlopen opwaarts het Albertkanaal zijn sinds december 2021 aangeduid als ecologisch kwetsbare waterlopen met een permanent onttrekkingsverbod.
Ook afwaarts het Groot Schijn, zoals in het Rivierenhof, staat bij warme droge zomers de waterstand problematisch laag.
Daartegenover staat dat er in de Schijnvallei heel wat plaatsen zijn waar bij hevige regenval overstromingen plaatsvinden met grote overlast tot gevolg.
Dit gevaar bestaat voornamelijk in gebieden waar ook veel verharding te vinden is.
In het afstroomgebied liggen verschillende signaalgebieden en de watersysteemkaart toont heel wat mogelijke en effectief overstromingsgevoelige gebieden aan.

Voor de aanwezigheid van organismen in de waterloop is de structuurvariatie van zeer groot belang.
Structuurkwaliteit wordt in grote mate bepaald door drie parameters: meandering, holle oevers en pool-riffle (stroomkuilen).
Het Groot Schijn 1 ste categorie tussen Albertkanaal en Schijnpoort heeft een overwegend matige tot waardevolle structuur.
Het gedeelte in 2de categorie van het Groot Schijn heeft overwegend een matige tot zwakke kwaliteit, maar lokaal zijn er ook wel waardevolle en zeer waardevolle trajecten aanwezig.
Op de overige waterlopen van 2de categorie is de toestand minder goed wat betreft structuur.
De Koude Beek heeft zelfs een overwegend zeer zwakke structuur, terwijl de Zwanebeek/Wezelsebeek zwak tot zeer zwak scoort.

Zoals hiervoor aangegeven vormt het Groot Schijn een belangrijke ecologische corridor voor heel wat fauna en flora.
Vandaag is deze potentieel aaneengesloten corridor echter versnipperd door het Albertkanaal, heel wat wegen en andere infrastructuur.
Op heel wat plaatsen gaat het Groot Schijn in kokers onder de weginfrastructuur.
Bovendien zitten in het afstroomgebied nog heel wat projecten in de pijplijn zoals het complex project De Nieuwe Rand, het gebiedsprogramma Wommelgem-Ranst en de leidingstraat Antwerpen-Ruhr die een belangrijke uitdaging vormen voor het projectgebied.
Enerzijds brengen ze het risico op verdere versnippering met zich mee.
Anderzijds kan er bij een hertekening van het landschap ook ingezet worden op herstel en verbindingen.

 Vernatting – enkele voorbeelden

Op het grondgebied van de gemeente Schilde loopt de Zwanebeek langsheen de gronden van het missiehuis van Scheut (of ‘paters Simeon’). Deze gronden zijn omvangrijk (naar schatting 200 hectare) en zijn voornamelijk ingericht als bos en laagintensieve landbouw.
Afgaande op de watersysteemkaarten kan hier ingezet worden op het permanent natte karakter alsook de inrichting van retentiegebieden.

                                                                                                      ©natuurpunt

 Het domein de Lage Haar is een gebied dat door Natuurpunt werd aangekocht in 2020.
Tijdens de zomer van 2020 kwam de beek volledig droog te liggen ter hoogte van de Lage Haar en verder stroomopwaarts.
Daarnaast wordt bij overvloedige regenval het water veel te snel afgevoerd.
Door historisch systematisch te diep uitbaggeren waarbij de baggerspecie op de beekrand werd geplaatst, is een overloop naar het naastliggend gebied de Lage Haar onmogelijk. Een droogterobuuste inrichting en de creatie van een waterbuffering met een geïntegreerde ecologische aanpak wordt vooropgesteld.

                                                                                                                      ©natuurpunt 

Ook thv het Gravinnenbos in ’s Gravenwezel werd de Hofbeek systematisch te diep uitgegraven met ophoging van de beekrand waardoor er geen overloop naar het lager deel van het Gravinnenbos mogelijk is.
Bij overvloedige regen loopt het water aan te hoge snelheid stroomafwaarts.
Een droogterobuuste inrichting en de creatie van een waterbuffering met een geïntegreerde ecologische aanpak kan ook hier een belangrijke meerwaarde betekenen voor het watersysteem.

 Financiering

In de komende jaren worden op Vlaams niveau onder meer budgetten vastgelegd voor het klimaatadaptatieplan en een extra budget voor de uitvoering van het derde stroomgebiedbeheerplan (20 miljoen euro bovenop het huidige budget van 4,8 miljoen euro in het MINA-fonds).
Een deel van deze budgetten zal ingezet kunnen worden voor gebiedsgerichte werking.

Ook in het kader van de Blue Deal zullen waarschijnlijk de komende jaren nog een aantal subsidieoproepen komen waar we graag op intekenen voor specifieke projecten.
Ook houden we grotere financieringskansen - zoals Europese projectoproepen - in de gaten en grijpen we kansen waar mogelijk.
Hierbij is het belangrijk om projecten al zo concreet mogelijk uit te werken zodat er op het moment van een oproep snel op ingespeeld kan worden.

Bron: Integraal project Groot Schijn: Project- en Actieplan