Van natuurvervreemding tot regelrechte biofobie

Wanneer kinderen een merel niet meer van een mus kunnen onderscheiden, is dat een teken dat onze natuurblinde maatschappij ziek is

Tijdens het symposium “Van natuurvervreemding tot regelrechte biofobie” werd een groeiend probleem besproken: door verminderd contact met de natuur raken sommige mensen vervreemd en ontwikkelen zij zelfs angst of afkeer voor de natuur, vooral in stedelijke gebieden. Dit leidt tot minder betrokkenheid bij biodiversiteit en gezondheid, terwijl de natuur juist essentieel is voor ons welzijn en het klimaat. Mogelijke oplossingen zijn het creëren van meer groen in de directe leefomgeving en het stimuleren van een bewustere, hechtere band met de natuur.

In de afgelopen eeuw zijn in Vlaanderen 279 planten- en diersoorten verdwenen, zo blijkt uit gegevens van Statistiek Vlaanderen. Dit komt neer op ongeveer zeven procent van de 4.010 soorten op de ‘Rode Lijsten’, die volgens internationale criteria aangeven hoe groot de kans is dat een soort uitsterft. Insecten vormen hierbij de grootste groep. Daarnaast is 29 procent van de soorten ernstig bedreigd, bedreigd of kwetsbaar. Hun populaties zijn de afgelopen decennia sterk afgenomen of bevinden zich op een kritiek minimum, waardoor ze op het punt staan te verdwijnen. Belangrijke oorzaken zijn het verlies van geschikte leefgebieden, versnippering van natuur en de verminderde kwaliteit van habitats. Dit is zorgwekkend, maar veel mensen en beleidsmakers lijken zich hiervan onvoldoende bewust. Het is daarom noodzakelijk de volgende generatie te informeren over deze ernstige bedreiging, hoewel jongeren vaak beperkte kennis van dieren hebben, wat betreurenswaardig is. Wie de schoonheid van de natuur ervaart, ontwikkelt respect en het besef dat biodiversiteit van groot belang is voor onze samenleving. In Vlaanderen is biodiversiteit essentieel voor ecosysteemdiensten zoals lucht- en waterzuivering, bestuiving van gewassen en natuurlijke plaagbestrijding, die onze gezondheid, welzijn en economie ondersteunen. Soortenrijke ecosystemen zijn bovendien veerkrachtiger en beter bestand tegen klimaatverandering. Als dichtbevolkte regio met beperkte natuur (slechts tien procent bos) moet Vlaanderen extra inspanningen leveren om versnippering tegen te gaan en groene verbindingen te realiseren. Het feit dat er vanaf 2026 geen budget is voorzien voor het Vlaams Actieprogramma Ecologische Ontsnippering (VAPEO) toont aan dat het beleid onvoldoende inzet op natuurherstel.

Slechts 4,8% van de Vlaamse jongeren herkent een dagpauwoog, een van de meest voorkomende en opvallende vlinders, correct. De vink scoort nog lager, met slechts 4,5% juiste antwoorden. Soorten als de roodborst (52%) en de ijsvogel (20,5%) doen het aanzienlijk beter. Opvallend is dat 89% van de jongeren een mol herkende, waarschijnlijk door de bekende rol van het dier in kinderboeken en tekenfilms, eerder dan door direct contact met de natuur. Dit zijn voorlopige resultaten van een enquête onder 709 Vlaamse jongeren tussen 8 en 17 jaar.

De kennis van de natuur bij jongeren en leerkrachten schiet vaak tekort. Hoewel dit geen nieuw gegeven is, vormde het wel de aanleiding voor het Natuurfocus-symposium dat recent in Brussel plaatsvond. Zo’n tweehonderd experts en geïnteresseerden bespraken daar een groeiend probleem: mensen vervreemden niet alleen van de natuur, er is ook sprake van biofobie – steeds meer mensen vinden natuur vies, eng of zelfs afstotelijk.

Mogelijke oorzaken zijn minder buitenspelen, minder natuur in de directe leefomgeving, shifting baselines en psychologische erosie door sociale media.

Waarschijnlijk gaat het om een combinatie van factoren, en het laatste woord is er nog niet over gezegd. Natuurkennis en -beleving maken slechts een klein deel uit van de lerarenopleiding in het basis- en secundair onderwijs. Hoewel steeds meer jongeren kiezen voor een universitaire studie biologie, doen ze dat vaak uit interesse in nieuwe technieken zoals moleculair onderzoek, en niet per se uit liefde voor de natuur. Er is nog veel werk nodig om de trend van natuurvervreemding te keren.

Tegen deze achtergrond is het des te onbegrijpelijker dat de Vlaamse overheid bezuinigt op belangrijke natuureducatie-initiatieven, zoals Milieuzorg op School (MOS) en de educatieve activiteiten van bezoekerscentra als De Vroente. Dit vergroot het probleem alleen maar.

De Vroente
In een opiniestuk in De Standaard betreurt Hans Van Dyck dat beleidsmakers natuureducatie afdoen als “maatschappelijk vetrandje in tijden van andere prioriteiten”. Er zal creatief moeten worden ingespeeld om de natuur weer dichter bij de mensen te brengen.

GroenRand brengt de natuur dichter bij de mensen door de prachtige fauna en flora van de Voorkempen in de schijnwerpers te zetten. Dit doen wij met inspirerende projecten zoals Greenconnect en Onze GroenRand-natuur, indrukwekkende natuurfotografie, boeiende wandelingen en het verbinden van natuurgebieden langs de Antitankgracht, met als doel waardering, respect en begrip voor het behoud ervan te stimuleren. Enkele jaren geleden verspreidde Natuurvereniging GroenRand 600 exemplaren van het zelfgeschreven voorleesboekje ‘Olga Otter wordt ziek’ in scholen en jeugdbewegingen rond de Antitankgracht, om kinderen bewust te maken van de schadelijke gevolgen van watervervuiling.

Onze vereniging weet dat schoon water in de Antitankgracht een nieuw leefgebied voor de otter kan bieden, maar dat dit dier erg gevoelig is voor vervuiling. In het kinderverhaal komen niet alleen de otter, maar ook een vuilnisbak genaamd ‘Rommelop’ tot leven. Het ‘Zwerfvuilspook’ drijft Olga en Rommelop uit elkaar, maar tijdens een opruimactie weten kinderen hem te betrappen. Beschaamd verdwijnt het spook en worden Olga en Rommelop herenigd. Ondanks al onze inspanningen met deze activiteiten voelt het alsof we slechts een druppel op een gloeiende plaat zijn. Er is dringend behoefte aan een brede, mondiale aanpak met inspirerende educatieve programma’s voor jongeren, waarin een stimulerend beleid een cruciale rol speelt.

Foto's en tekst: Wim Veraghtert en eigen redactie